سیری در تاریخ روشنفکری در ایران و جهان

در پنجاه سال اخیر در باب روشنفکری و کار و بار روشنفکران بسیار گفته و نوشته ­اند. بعضی از این نوشته ­ها گزارش پژوهش است و در بعضی دیگر روشنفکری نقد شده است. این دفتر کمتر صورت گزارش دارد و بیشتر متضمن نقد و نقادی است. اما در این نقد و نقادی غرض مخالفت و موافقت و ذکر حسن و عیب نبوده است. اینکه روشنفکران خدمت کرده ­اند یا خیانت یک بحث است و درک و بیان تاریخ پدید آمدن روشنفکری و امکان­ها و توانایی­های روشنفکران و مقام و اثر ایشان در تاریخ بحث دیگر است. من کاری به خدمت و خیانت روشنفکران نداشته ­ام و حتی به اغراض و مقاصد سیاسی آنان به قصد صدور حکم و تحسین و تقبیح نپرداخته ­ام.

این نوشته در حقیقت گزارش پدید آمدن روشنفکری و ظهور روشنفکران در مرز میان تفکر و ادب و هنر از یک­سو و سیاست از سوی دیگر ـ و احیانا در قلمرو پراکسیس مارکس ـ  و چگونگی ادای وظیفه روشنفکری و افول و پایان ­یافتن تاریخ آنست. پیداست که در شرح تاریخ روشنفکری تفاوتی میان اروپا و آمریکای متجدد و کشورهایی که تجدد را از اروپا اخذ کرده ­اند وجود دارد. این دو صورت روشنفکری لااقل در ظهور و از حیث عملکرد تفاوت­ها دارند. در فصول این کتاب به این تفاوت کم و بیش توجه شده است.