صُِور خیال مُتعالیه ؛ جدیدترین اثر دکتر محمود فتوحی

صُِور خیال مُتعالیه، یک خوانش تطبیقی است میان شعر صائب تبریزی با فلسفۀ ملاصدرا؛ در واقع اشعار صائب تبریزی و برخی از هم‌طرزان وی را در افق اندیشه‌های نوآورانۀ حکمت متعالیۀ ملاصدرا بازخوانی و تفسیر می‌کند با این هدف که همداستانی خیال‌ورزی شاعرانه را با برهان‌آوری حکیمانه نشان دهد.برای این مقصود کار اصلی این پژوهش،مصروف یافتن خویشاوندی و پیوند میان اندیشه‌ها و آثار این دو سرآمد سدۀ یازدهم بوده است.

فصول نه‌گانۀ کتاب یک حرکت از کل به سوی جزء را در پیوستاری مراتبط دنبال می‌کند؛ فصل‌های اول و دوم زمینۀ نظری و تاریخی بحث است.

فصل نخست شعر و فلسفه را چونان دو رویۀ برساختن حقیقت معرفی می‌کند و می‌کوشد تا مناسبات تاریخی این دو اقلیم را بکاود و در نهایت با تاکید بر خویشاوندی و چهار وجه مشترک آن دو، زمینۀ نظری این پژوهش را فراهم سازد.

فصل دوم به اختلاف میان دو دیدگاه فلسفی در حکمت متعالیه و حکمت مشاء می‌پردازد تا تصویری از سپهر فکری ایران در زمان ظهور مکتب نازک‌خیال شعر فارسی ارائه کند.

صور خیال متعالیه ، فصل دوم، صفحه 60

فصل سوم از وجود و اصالت آن، در کار صدرا و صائب می‌آغازد و در فصل چهارم به سوی طبیعت و حرکت جوهری در گیتی می‌آید؛ آنگاه در فصل پنجم سراغ جان را می‌گیرد که اساس وجود آدمی است؛ و این جان از بدن و در بدن است؛ ماجرای بدن و حرکت کمالی آن را در فصل ششم وا می‌رسد ؛ عالی‌ترین نمود بدن، در زیبایی و حسن است که موضوع فصل هفتم است و صائب در این زمینه آراء مختلفی دارد. در فصل هشتم به پیامد زیبایی بدن یعنی عشق مجازی می‌رسد که از مسائل جنجالی است و آخرین فصل هم از پدیده‌ای بحث می‌کند که یکی از دو اقلیم جستجوی حقیقت در این کتاب است یعنی از شعر و مسائل آن.

صور خیال متعالیه، فصل ششم ، صفحه 238

خواننده در سراسر کتاب حاضر با “وجود” بویژه وجود در معنی “عالم ایجاد” سر و کار دارد؛ از خلال هستی‌شناسی صدرا و صائب با موضوعات هفتگانۀ (وجود، حرکت جوهری، جان، بدن، زیبایی، عشق و شعر) با نگرشی وجودگرا آشنا خواهد شد.

هر فصل فرجامه‌ای کوتاه دارد که بیشتر حاوی جمع‌بندی مطالب فصل و دیدگاه انتقادی و تطبیقی نگارنده پیرامون مطالب آن فصل است. بخش فرجامین کتاب نیز حاوی جمع‌بندی یافته‌ها و فرجام این پژوهش با نگاهی انتقادی و تطبیقی است.

صورخیال متعالیه،فصل نهم ، صفحه 353

پس از فصل نهم، پیوستی است حاوی هفتصد بیتِ شاهد تحقیق که از دیوان صائب و یا برخی شاعران قرن یازده و دوازده برای مستند ساختن بحث‌های درون متن دست‌چین کرده‌ام. در واقع هر بیت سندی است برای موضوع و مدعایی که در متن کتاب طرح شده است. ارجاع درون متنی به ابیات شاهد به این صورت است: (ب، 789)؛ ب (= بیت) و شمارۀ 789 نیز ارجاع است به شمارۀ بیت در آن پیوست.